Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης για το κόψιμο της βασιλόπιττας ο Γραμματέας της AIPFE Χρίστος Λαζανιάς μίλησε για δυο γνωστές κυρίες της αρχαιότητας. Την Ελένη και την Αντιγόνη με το δικό του τρόπο. Σας παρουσιάζουμε την ομιλία του.

Καλησπέρα σε όλες και όλους, Εύχομαι και εγώ από καρδιάς χρόνια πολλά. Να έχουμε μια ωραία χρονιά γεμάτη με υγεία, αισιοδοξία, αγάπη, όμορφες στιγμές, έμπνευση, επιτυχία και χαμόγελο.

Πριν από τα Χριστούγεννα όταν προετοιμάζαμε αυτή την εκδήλωση, η Δέσποινα με ρωτούσε ποιο θα είναι το θέμα της ομιλίας μου. Σκεφτόμουν πού θα ήθελα να επικεντρωθώ. Σκεφτόμουν ποιες λέξεις θα ‘θελα να βάλω στη σειρά για να αποδώσουν το μήνυμα και το περιεχόμενο που είχε γεννηθεί στο μυαλό μου.

«Όταν η Ελένη συνάντησε την Αντιγόνη…», λοιπόν.

Θα αναρωτιέστε εύλογα ποιες είναι αυτές οι δύο κυρίες και γιατί κάνω αναφορά στο όνομά τους. Δύο αγαπημένες γυναίκες που θα αναγνωρίζατε την παρουσία τους ανάμεσά μας, μετά τις βασικές συστάσεις. Συνάμα, είναι δύο ονόματα που κουβαλούν την ιστορία της γυναίκας. Δυο ονόματα σύμβολα θα έλεγε κανείς. Η Ελένη και η Αντιγόνη συναντήθηκαν για καφέ σε κεντρικό σημείο της πόλης. Μετά την πρώτη χαρά, αφού επιτέλους κατάφεραν να ιδωθούν, είχαν πολλά να πουν και να μοιραστούν, μυστικά μικρά και μεγάλα, προβληματισμούς, αγωνίες, ανησυχίες καθοριστικές για το μέλλον τους.

Δύο γυναίκες με αντιθετικούς χαρακτήρες, με δύο διαφορετικές αφετηρίες, διαφορετικούς δρόμους στόχων με συνεκτικό στοιχείο όμως τη δυνατή φωνή όπου χρειαζόταν για όσα τις ενοχλούν και παραμένουν ίδια, χρόνια και χρόνια τώρα. Μέσα από τη στιβαρή παρουσία τους και τις εναλλαγές της λογικής και του πάθους, τοποθετούνται με καθαρό λόγο και πράξη μέσα στην παλιά και νέα πραγματικότητα, με στόχο να λειτουργούν θετικά προς την κοινωνία κόντρα στον υπονομευτικό ρόλο που αναλαμβάνουν κάθε φορά άνθρωποι γύρω τους. Γνωρίζουν καλά πως η ανθρώπινη θέληση με την υποδειγματική συμπεριφορά αποτελεί θετικό πρότυπο για την κοινωνία.

Συζητούν για στερεότυπα, προκαταλήψεις, ισότητα, νοηματοδοτούν εκ νέου την έννοια της ευτυχίας και ενδυναμώνουν την ελπίδα για αλλαγή… Η Ελένη είναι εντυπωσιακή γυναίκα, δυναμική, έγκριτη επαγγελματίας, έχει τσαγανό, αντιτάσσει επιχειρήματα εκεί και όπου χτυπιέται η λογική, διεκδικεί με θάρρος το καλύτερο μέλλον. Σπάζει φόρμες κοινωνικές και δεν φοβάται να αναλαμβάνει το κόστος κάθε φορά. Αυτή είναι η Ελένη σε ένα γενικό πλαίσιο. Από την άλλη η Αντιγόνη, προτάσσει τον έμπρακτο σεβασμό στο καθήκον, χωρίς να κάνει εκπτώσεις ή παζάρια.

Μένει αμετακίνητη στις αρχές της, παλεύει για αυτές, πληρώνοντας επίσης υψηλό κόστος. Στη συνάντησή τους όμως η σύγχρονη Ελένη ήταν έξω φρενών με τους συναδέλφους της άντρες και γυναίκες καθώς μαθαίνει ότι μετά την πρόσφατη προαγωγή της σχολιάζεται ότι η εξέλιξή της είναι εξαργύρωση της ομορφιάς της. «Οι όμορφες γυναίκες εξελίσσονται επαγγελματικά γιατί πουλάνε την ομορφιά τους». Κοινός χαρακτηρισμός που εννοείται δεν ακούγεται για πρώτη φορά. Τον θυμό συμπλήρωσε και η Αντιγόνη που στην παρουσία ή την απουσία της ακούει και μαθαίνει επίσης ότι την εξέλιξή της σε επαγγελματικό και κοινωνικό επίπεδο τη χρωστά στο ρόλο της να υποδύεται την ευάλωτη. Σε αυτή την περίπτωση συνδέεται με ένα από τα κλασικά και πάλι στερεότυπα: «Οι γυναίκες δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν δύσκολες καταστάσεις χωρίς να γίνουν υπερσυναισθηματικές, δραματικές».

Καθώς η συζήτησή τους και η ανταλλαγή απόψεων συνεχιζόταν σε έντονο ύφος, με την αγανάκτησή τους να φθάνει στο κόκκινο, η Ελένη δηλώνει: «Θα τους διαλύσω αν συνεχίσουν. Δεν πρόκειται να τους ανεχτώ, γυναίκες και άντρες. Σοβαρά τώρα; 2022 και ακόμα αναλύουμε τα ίδια και τα ίδια; Έλεος.» ενώ η Αντιγόνη προσπαθεί να διατηρήσει τον έλεγχο των πραγμάτων, λέγοντας: «Παρόλο που στοιβάζω θυμό καθημερινά, θα συνεχίσω να τους αγνοώ, γυναίκες και άντρες, τουλάχιστον για όσο αντέξω. Ίσως μέχρι που θα κάνω έκρηξη. Και τότε θα τους πάρει και θα τους σηκώσει…». Αυτοί οι διάλογοι είμαι σίγουρος ότι είναι συχνοί σε πολλά και διαφορετικά πεδία.

Στερεότυπα παντού. Τα οποία βασίζονται στις προκαταλήψεις γύρω από τον αδιαπραγμάτευτο ρόλο αντρών και γυναικών και αποτελούν την καλύτερη απόδειξη για το ότι η συζήτηση περί ισότητας δεν αφορά μόνο τις γυναίκες, αλλά πρέπει να αποσκοπεί στη βελτίωση της ζωής, των σχέσεων και της ελεύθερης επιλογής όλων.

«2022 και ακόμα αναλύουμε τα ίδια και τα ίδια; Έλεος», φωνάζει η Ελένη.

Η αναμέτρηση της γυναίκας περισσότερο και του άντρα λιγότερο, με στερεότυπα, δεν είναι σημερινή αλλά αποτυπώνεται και μαρτυρείται μέσα στους αιώνες. Αυτή η φράση έχει ειπωθεί κατ’ επανάληψη στο διάβα του χρόνου. Αλλάζοντας απλώς τις λέξεις και τη χρονολογία. Ας πάρουμε το παράδειγμα της ομώνυμης Ελένης της αρχαιότητας, της ομηρικής Ελένης του 7 π.χ. αιώνα. Αν τραβήξουμε την κλωστή του χρόνου στο σήμερα θα δούμε ότι κάποια πράγματα είτε αλλάζουν πολύ αργά, είτε φοράνε μια πρόσθετη επικάλυψη που δεν κρατά και πολύ. Φτιασιδώνονται δηλαδή με χρώματα που ξεθωριάζουν στην πρώτη βροχή.

Η ωραία Ελένη έχοντας πλήρη συναίσθηση της υψηλής καταγωγής της αψηφά τους νόμους της ανδροκατούμενης αρχαίας Ελλάδας με όλα τα επακόλουθα. Έκτοτε αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο και διλημματικό πρόσωπο. Η περίφημη για την ομορφιά της Ελένη, έχει εμπνεύσει ανά τους αιώνες, ανθρώπους των τεχνών και των γραμμάτων. Η παρουσία της στην αρχαία Ελληνική παιδεία, είναι εμβληματική, στην Ιλιάδα του Ομήρου, καθώς επίσης και στην ποίηση, το δράμα, τη ρητορική και στη νεότερη ελληνική ποίηση. Και ακόμα υφίστανται και διατυπώνονται ερωτήματα γύρω από το όνομά της καθώς ο Όμηρος άφησε την Ελένη να την πλάσει ο καθένας μας όπως θέλει ανάλογα προς τα πού τον πάει η φαντασία του.

Ο καθένας μας μπορεί να τοποθετηθεί απέναντί της ανάλογα με την αισθητική καλλιέργεια που κουβαλά. Ήταν αθώα ή ένοχη; Πήγε με τη θέλησή της ή όχι στην Τροία; Ήταν η αιτία-αφορμή του μεγαλύτερου πολέμου της αρχαιότητας; Υπήρξε τρόπαιο για τον Πάρι; Τη χρησιμοποίησαν, ποιοι και γιατί; Τη σεβάστηκαν; Και άλλα παρόμοια ερωτήματα απασχολούν τους μελετητές αιώνες τώρα. Από την άλλη, η Αντιγόνη της ομώνυμης τραγωδίας του Σοφοκλή έρχεται δυόμιση αιώνες μετά την ομηρική Ελένη για να αντιπροσωπεύσει την ηρωίδα που δεν κάμπτεται, και γίνεται σύμβολο αντίστασης και αξιοπρέπειας. Παρά το νεαρό της ηλικίας της, διαθέτει ωριμότητα, αυτογνωσία, το σθένος να εναντιωθεί, ανεξαρτήτως του προσωπικού κόστους, στην παραβίαση του ηθικού νόμου από την τυραννική εξουσία. Συγκρούεται με το ανδρικό κατεστημένο και την αυθαίρετη βασιλική εντολή, έχοντας ως σκοπό της ζωής της το ηθικό χρέος απέναντι στον αδελφό της.

Η αλύγιστη στάση της αποτελεί μάθημα ανθρωπιάς. Το ότι ο Σοφοκλής επέλεξε μια γυναίκα για τον κεντρικό ρόλο του πρωταγωνιστή έχει τη σημασία του. Σε μια εποχή που η Αθήνα βιώνει την απογείωση του δημοκρατικού πολιτεύματος, όμως εξακολουθεί να επιφυλάσσει στη γυναίκα μια θέση δευτερεύουσα έως υποτιμητική, ο Σοφοκλής βλέπει στο πρόσωπο μιας γυναίκας το ιδανικό πρότυπο αρετής και αντίστασης. «Είμαστε γυναίκες και δεν μπορούμε να τα βάζουμε με άνδρες», φωνάζει η Ισμήνη στην προσπάθειά της να συνετίσει την αδελφή της. «Είναι αδιανόητο μια γυναίκα ν’ αμφισβητεί τον άρχοντα», λέγει ο Κρέοντας σε άλλο σημείο του κειμένου. Μέσα σε ένα τέτοιο κοινωνικό πλαίσιο, η Αντιγόνη πάει κόντρα στο κοινωνικό στερεότυπο για ν’ αποδείξει ότι μια γυναίκα όχι μόνο αξίζει να θεωρείται ισότιμη με τον άνδρα, αλλά μπορεί να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μεγαλύτερη ετοιμότητα, δύναμη και ανθεκτικότητα…

Δίπλα σ’ αυτές λοιπόν τις διάσημες γυναίκες της αρχαιότητας, όπως θα λέγαμε με σύγχρονους όρους, την Ελένη και την Αντιγόνη, αθέατες και αγνοημένες μυριάδες γυναίκες, πασχίζουν και παλεύουν να τα βγάλουν πέρα, να σταθούν κατά το δη λεγόμενο, στο ύψος των περιστάσεων. Είναι όλες αυτές οι γυναίκες που βρίσκονται σε καθεστώς ευαλωτότητας, κοντά μας, γύρω μας από τη μια μέχρι την άλλη άκρη του κόσμου. Είναι σε αυτό το κομβικό σημείο που η Ελένη και η Αντιγόνη του χθες, μπορούν να συναντηθούν πρώτα μεταξύ τους και ύστερα να συναντήσουν την Ελένη και την Αντιγόνη του σήμερα, να πιούνε τον καφέ τους και να επικοινωνήσουν με άνεση και ευκολία.

Όλοι μας μπορούμε να αναγνωρίσουμε την Ελένη και την Αντιγόνη γύρω μας. Το θέμα είναι σε ποιο σημείο φθάνει η φωνή τους, ποιος τις ακούει, αν τις ακούει και τι γίνεται στο επόμενο βήμα. Για να μπορείς όμως να δράσεις συγκροτημένα, αποτελεσματικά και να προχωράς με βήματα στερεά θα πρέπει να μπορείς να ακτινογραφείς την πραγματικότητα όχι όπως μας βολεύει ενίοτε.

Αλλά κατ’ ανάλογο τρόπο που ένας καλός γιατρός θα πρέπει να αναγνωρίζει και να διαγιγνώσκει την ασθένεια για να μπορεί να χορηγήσει το σωστό φάρμακο. Και για να κάνεις σωστή διάγνωση πρέπει το μάτι σου και το αφτί σου να βλέπουν και να ακούνε τα σημεία και δεδομένα που χρειάζεται και να τα βάλεις στη σειρά για να καταλήξεις σε ασφαλές αποτέλεσμα. Τις τελευταίες μέρες έχω συζητήσει με γυναίκες διαφορετικών ηλικιών, επαγγελματικών διαδρομών, αφετηριών. Μιλήσαμε για πολλές πτυχές, για να καταλήξουμε στη διαπίστωση και πάλι ότι γίνονται δράσεις, ακούγονται φωνές έστω και συνθήματα, αλλά τα περισσότερα ζητήματα μένουν ίδια στο χρόνο, την ίδια ώρα που τα ονομάζουμε εμείς κοινής λογικής και αντίληψης. «Μιλάμε για στερεότυπα, για ισότητα, για εκπροσώπηση των γυναικών σε καίριες θέσεις.

Συνάμα η γυναίκα πρέπει να κουβαλά στο μυαλό της καθημερινά δεκάδες έγνοιες για να γίνονται απλώς τα αυτονόητα και τα απλά. Από την ώρα που θα ξυπνήσει μέχρι την ώρα που θα πάει για ύπνο. Έγνοια διαρκής για τα πάντα». Για αυτούς όλους τους λόγους, πλάι στις θεματικές που συζητάμε σχετικά με τη γυναίκα, θεωρώ ότι θα πρέπει να τίθεται με τόλμη το ερώτημα: «η γυναίκα είναι ευτυχισμένη σήμερα;». Η ζωή χωρίς ευτυχία είναι στην καλύτερη περίπτωση άχρωμη και στη χειρότερη ανυπόφορη. Γι' αυτό και πρέπει η ευτυχία να αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα. Στην εποχή μας όμως και αυτή η έννοια της ευτυχίας έχει ή τείνει να υποβαθμισθεί.

Η ευτυχία δεν μπορεί να είναι μόνο «στιγμές ευτυχίας» ή μια κατάσταση του τύπου «σιώπα και κατανάλωνε» αλλά θα πρέπει να φροντίζουμε να έχει διάρκεια. Ασφαλώς η ευτυχία, αφενός είναι προσωπική υπόθεση του καθενός, με την έννοια ότι ο καθένας πρέπει να βρει μέσα του τους δρόμους που οδηγούν σε αυτή. Αφετέρου, η προσπάθεια προς την ευτυχία μπορεί να παρεμποδίζεται ή να ευνοείται και από το κοινωνικό περιβάλλον. Για αυτό θα πρέπει οι όποιες δράσεις γίνονται να είναι στη βάση της ολιστικής προσέγγισης της γυναίκας.

Μια γυναίκα για παράδειγμα που εκπροσωπείται σε μια υψηλή θέση ευθύνης δεν σημαίνει ότι πάραυτα έχουν επιλυθεί όλα τα υπόλοιπα. Χρειάζονται συνεπώς ολιστικές προσεγγίσεις. Και είναι εδώ που θα πρέπει να αντικρίσουμε με τόλμη θέματα κουλτούρας και νοοτροπίας. Όχι γενικά και αόριστα. Αλλά στοχευμένα και μελετημένα. Και κάθε φορά να μετράμε το αποτέλεσμα, αν υπάρχει, για να κτίσουμε το επόμενο βήμα. Πόσο πρέπει να μας προβληματίζει για παράδειγμα το γεγονός ότι εν έτει 2022 – 23 στα μαθητικά συμβούλια των σχολείων, της τάξης αλλά και του κεντρικού πλειοψηφούν οι μαθητές και όχι οι μαθήτριες; Σκεφτείτε ότι αυτά τα παιδιά είναι οι επόμενες γενιές. Θα κουβαλούν και θα αναπαράγουν τα ίδια; Έχουμε συνεπώς να διανύσουμε ακόμα μακρύ δρόμο. Σήμερα, όλοι αναγνωρίζουμε την ανάγκη δίκαιης και αξιοπρεπούς εργασίας, ως κοινό συντελεστή προόδου. Η ισότητα των φύλων βρίσκεται στο επίκεντρο αυτού του προτάγματος. Είναι αρκετά όμως όσα υλοποιούνται; Παράλληλα, οι εικόνες μιας εξιδανικευμένης θηλυκότητας μας βομβαρδίζουν καθημερινά, μεταδίδοντας αντιλήψεις παραδοσιακών ρόλων φύλου, που υποβιβάζουν τη γυναίκα εστιάζοντας στην εξωτερική της εμφάνιση. Σε αυτές τις εικόνες δεν πρέπει να αντιπαραθέτουμε πιο στοχευμένα στρατηγικές ενδυνάμωσης της γυναίκας;

Οι έμφυλες διαμεσολαβήσεις στην κοινωνία, την οικογένεια, την εργασία και την εκπαίδευση, υπονομεύουν την ίδια τη δύναμη της δημοκρατίας μας. Λειτουργούν ανασχετικά στην πρόοδο. Και αυτό θα πρέπει να το αντιληφθούμε άπαντες. Σίγουρα, η αλλαγή κουλτούρας δεν γίνεται από τη μια στιγμή στην άλλη. Ούτε με το λυχνάρι του Αλαντίν. Ούτε με το πάτημα ενός διακόπτη. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι αφήνουμε τα πράγματα να εξελίσσονται από μόνα τους. Αντίθετα, πρέπει μέσα από δράσεις, παρεμβάσεις, προβολή των καλών πρακτικών και των θετικών παραδειγμάτων, να διασφαλίσουμε ότι οι έμφυλες ανισότητες θα μειώνονται προοδευτικά. Από εμάς, απαιτείται συνέπεια και συνεχής προσπάθεια. Με ενεργητικές πολιτικές και πρωτοβουλίες, να στρίβουμε το τιμόνι προς τη σωστή κατεύθυνση χωρίς απότομους και επικίνδυνους ελιγμούς.

Η ισότητα των φύλων συναρτάται με πολιτικές που λαμβάνουν υπόψη τις διαφορετικές εμπειρίες γυναικών και ανδρών, αλλά και τις διαφορετικές ανάγκες του γυναικείου πληθυσμού. Οι ανισότητες δεν ανατρέπονται από τη μια μέρα στην άλλη. Η ισότητα είναι μια πρόκληση που δεν αφορά μόνο τις γυναίκες, αλλά όλους μας, ιδίως όσες και όσους έχουμε τη δυνατότητα να συμβάλλουμε στη χάραξη και εφαρμογή σύγχρονων πολιτικών για την επίτευξη του στόχου αυτού. Όταν ακούμε τη λέξη μήνυμα, νοείται ότι στη μια άκρη έχουμε τον πομπό και στην άλλη τον δέκτη. Στην προκειμένη ο πομπός είναι η γυναίκα και δέκτης ο άντρας. Πρέπει λοιπόν να αξιολογούμε κάθε φορά με ποιο τρόπο φθάνει, αν φθάνει το μήνυμα και αν γίνεται καταληπτό. Δεν μπορεί να φθάνει το μήνυμα καθαρά όταν υπάρχει διαχωριστικό υλικό. Ο δέκτης πρέπει να έχει πρόσβαση στο μήνυμα. Αλλιώς πάντα θα υπάρχει ένα άλλοθι, και από τη μια και από την άλλη πλευρά για το οποίο θα είμαστε υπόλογοι.

Οι άνθρωποι που αλλάζουν τον κόσμο είναι συνηθισμένοι άνθρωποι που με μια απλή κίνηση, με ένα όνειρο και με νούσιμες φιλοδοξίες πίστεψαν σε έναν καλύτερο κόσμο και τα κατάφεραν μέσω της δικής τους στάσης ζωής. Προς αυτό, υπάρχουν πάμπολλα ζωντανά παραδείγματα και ιστορίες που μας εμπνέουν. Και χρειαζόμαστε την ωραία έμπνευση στην εποχή μας σε όλα τα επίπεδα και εκφάνσεις της ζωής μας. Κλείνοντας, προσωπικά θα έλεγα ότι με συγκινούν ιδιαίτερα οι γυναίκες εκείνες που προσπαθούν να γίνουν μια καλύτερη εκδοχή του εαυτού τους και μέσω αυτού να κάνουν τον κόσμο καλύτερο. Και το σημαντικότερο, οι γυναίκες μπορούν να κάνουν εμάς τους άντρες να σκεφτόμαστε και να πράττουμε καλύτερα. Όσο γίνεται. Στο μαζί και στο τώρα για να μπορούμε να μιλάμε για το αύριο. Μαζί. Ευχαριστώ.

Χρίστος Λαζανιάς